Geneza i historia Zespołu Badawczego Historii Społecznej Polski XIX i XX wieku
Andrzej Szwarc
Zespół Badawczy Historii Społecznej Polski XIX i XX Wieku w Instytucie Historycznym
Uniwersytetu Warszawskiego
[artykuł opublikowany w "Przeglądzie Historycznym", t. XCVI, 2005, z. 1, s.123-133]
Zespołowe prace badawcze nawiązujące do historii społecznych przeobrażeń na ziemiach polskich w dobie modernizacji w XIX i XX wieku mają w Instytucie Historycznym tradycję, sięgającą co najmniej lat 60-tych ubiegłego stulecia. Prowadzono je zrazu głównie w kontekście studiów nad dziejami gospodarczymi. Początkowo związane były z inicjatywami badawczymi Stefana Kieniewicza (przeobrażenia pouwłaszczeniowej wsi i środowisk szlachecko- ziemiańskich) i Ireny Pietrzak-Pawłowskiej (uprzemysłowienie i urbanizacja na ziemiach polskich, powstawanie nowoczesnego rynku pracy). Zakres problemowy i chronologiczny tych prac stopniowo ulegał rozszerzeniu dzięki indywidualnym osiągnięciom badawczym w tym zakresie historyków młodszej wówczas generacji: Ireneusza Ihnatowicza, Juliusza Łukasiewicza, Jerzego Holzera, Anny Żarnowskiej i otwieranym przez nich na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w. nowym seminariom.
Dwa następne dziesięciolecia były w Instytucie Historycznym okresem dobrej koniunktury dla historii społecznej, wyodrębniającej się w oddzielną dziedzinę badań. Prace wymienionych profesorów oraz studia podejmo¬wane przez najmłodsze ówczesne pokolenie historyków (Maria Nietyksza, Witold Pruss, Andrzej Biernat, Andrzej Szwarc) obejmowały szeroki wachlarz zjawisk społeczno-kulturowych: poczynając od przekształceń struktury społeczno-zawodowej i demograficznej społeczeństwa ziem polskich w dobie rozbiorów, poprzez różnorodne aspekty ruchliwości społecznej i rozwoju różnych form komunikacji społecznej - po przemiany mentalności i obyczaju z kulturą polityczną włącznie. W nowych seminariach powstawały rozprawy doktorskie i prace magisterskie poświęcone różnym społecznościom lokalnym, wspólnotom zawodowym i narodowościowo-wyznaniowym, dziejom masowych ruchów protestu (m. in. ruchu strajkowego), jak również różnym aspektom kultury życia zbiorowego.
W tym czasie punkt ciężkości prowadzonych w Instytucie Historycznym studiów poświęconych historii społecznej XIX i XX w. coraz wyraźniej przesuwał się z dziejów wsi ku dziejom miast, w coraz większym stopniu koncentrując się na procesach powstawania nowych zbiorowości mieszkańców miast, przeobrażania się społeczności miejskich i ich kultury w dobie intensyw¬nej industrializacji na przełomie XIX/XX w. Wyrastała potrzeba głębszej uogólniającej refleksji nad mechanizmami i drogami tych przemian w mieście przemysłowym. Powstał pomysł konfrontacji różnorodnych doświadczeń badawczych i opinii (historyków miast, przemysłu, migracji, inteligencji, klasy robotniczej i ruchu robotniczego, a także etnografów i kulturoznawców) na temat kultury nowych mieszkańców miejskich skupisk przemysłowych, współtworzących wyodrębniające się na przełomie XIX/XX w. na ziemiach polskich społeczności robotnicze. Jednym z tematów debat stała się kultura robotnicza jako kategoria badawcza. Od jesieni 1977 r. do 1985 r. z inicjatywy Anny Żarnowskiej działał w IH we współpracy z Katedrą Etnografii na Wydziale Historycznym UW (której pracownicy prowadzili w tym czasie badania terenowe w Żyrardowie) zespół badawczo-dyskusyjny zajmujący się kulturą robotniczą w Polsce w końcu XIX i w pierwszym 40-leciu XX wieku. Wyniki jego prac zostały opublikowane w 1986 r. jako zbiór studiów pt. ”Wokół tradycji kultury robotniczej w Polsce” pod redakcją Anny Żarnowskiej; współautorami byli m.in. Jerzy Holzer, Maria Nietyksza, Witold Pruss, Anna Żarnowska z Instytutu Historycznego UW oraz etnografowie: Zofia Sokolewicz, Anna Zadrożyńska, Anna Kuczyńska-Skrzypek, jak również współpracujący z tym zespołem badacze z Instytutu Historii PAN i pozawarszawskich ośrodków badawczych.
Na początku lat osiemdziesiątych zeszłego wieku istniało już zatem w Instytucie Historycznym środowisko naukowe sprzyjające zespołowym pracom i dyskusjom coraz wyraźniej wkraczającym na pole szeroko rozumianej historii społeczeństwa i jego kultury (z kulturą polityczną włącznie) w wieku XIX i pierwszej połowie wieku XX. Toteż od 1986 r. z inicjatywy Anny Żarnowskiej przy wsparciu Jerzego Holzera, Juliusza Łukasiewicza, Jerzego Skowronka zaczął się w Instytucie formować, stopniowo się stabilizując, zespół dyskusyjny skupiający pracowników Instytutu Historycznego i uczestników seminariów doktorskich wymienionych profesorów, którzy prowadzili badania nad szeroko rozumianą historią społeczeństwa i kultury z uwzględnieniem kultury politycznej) w XIX i XX wieku. Dodać trzeba, że powstające w tym czasie w Polsce opracowania historyczne z tej dziedziny, oparte na gruntownych podstawach źródłowych - jako niemal jedyne w Europie środkowo-wschodniej – wiązały się z uprawianą w Niemczech, Francji, Anglii i innych krajach europejskich historią społeczną XIX i XX wieku. W szczególności odnosiło się to do związanych z Instytutem autorsko lub inspiracjami - opracowań poświęconych przekształceniom społecznym postępującym za nowoczesną urbanizacją i szeroko pojmowanym procesem uprzemysłowienia, w tym przede wszystkim - dziejom burżuazji i robotników...
W roku 1987 Rada Naukowa Instytutu Historycznego poparła projekt powołania w Instytucie Zespołu Naukowego Historii Społecznej XIX-XX w. pod kierownictwem Anny Żarnowskiej (która przez kilka następnych lat pracowała też jako kierownik Katedry Historii Społecznej Polski XIX i XX w. w IH). Niestety inicjatywa ta nie została wówczas do końca sformalizowana.
W końcu lat osiemdziesiątych z inicjatywy Zespołu/Katedry Historii Społecznej zapoczątkowane zostały zespołowe prace badawcze poświęcone przemianom statusu społecznego kobiet oraz przemianom ich szans życiowych w Polsce w dobie wielkich przeobrażeń społecznych w XIX i w pierwszej połowie XX wieku. Problematyka ta, choć podejmowana już wówczas w różnym zakresie i na różnych poziomach w krajach zachodnioeuropejskich i w Stanach Zjednoczonych, nie bez inspiracji ze strony rodzącego się ruchu feministycznego, w Polsce była zupełnie zaniedbana. Projekt nasz istnieje zatem i jest kontynuowany od ponad 15 lat. W Instytucie Historycznym znalazł oparcie przede wszystkim w pracach historyków zaangażowanych w badania nad przeobrażeniami społecznymi i kulturowymi, które towarzyszyły genezie i kształtowaniu się nowoczesnego społeczeństwa przemysłowego w Polsce, w Europie i Stanach Zjednoczonych. Obok Anny Żarnowskiej wymienić tu trzeba oraz Marię Nietykszę, Andrzeja Szwarca, Izabellę Rusinową, Tomasza Kizwaltera, doktorów: Grażynę Szelągowską, Marię Wierzbicką, Jolantę Sikorską-Kuleszę, Michała Kopczyńskiego a także doktorantów: Agnieszkę Janiak-Jasińską, Marka Olkuśnika, Adriana Zandberga. Od początku prace nad projektem wsparło liczne grona badaczy spoza naszego Instytutu, początkowo głównie z Instytutu Historii PAN (ze szczególnie aktywnym udziałem absolwentek IH, związanych z seminarium Anny Żarnowskiej: Katarzyny Sierakowskiej i Magdaleny Gawin) oraz z pokrewnych instytutów warszawskich i pozawarszawskich uczelni i instytucji badawczych.
W dotychczasowych pracach związanych z projektem wzięli także udział badacze (nie tylko historycy, lecz również specjaliści z dziedzin pokrewnych, m.in. historii sztuki, etnologii, socjologii, literaturoznawstwa) z 12 ośrodków uniwersyteckich i 9 instytutów badawczych w kraju, a także z Niemiec, USA, Czech.
Powstały w 1989 r. i rozbudowujący się w następnych latach Zespół Badań Społecznych Dziejów Kobiet w Polsce, kierowany przez Annę Żarnowską przy udziale Andrzeja Szwarca podjął studia nad aktywnością kobiet za¬równo w szeroko rozumianym życiu publicznym i na rynku pracy zarobkowej, jak i nad kultywowanymi i propagowanymi wzorcami wychowawczymi, nad dos¬tępem kobiet do wykształcenia, nad kulturą życia codziennego w rodzinie i w różnego rodzaju wspólnotach społeczno-kulturowych: wielkomiejskich i małomiasteczkowych, religijnych, zawodowych, w środowiskach twórczych, naukowych, artystycznych itd.
Stopniowo coraz większą wagę przywiązuje się do kulturowych aspektów analizowanych przemian w społecznym podziale pracy wyznaczanym przez płeć. Ważny wątek badawczy stanowi obserwacja zróżnicowanych relacji między siłą tradycji i wyzwaniami nowoczes¬ności. Jednym z podstawo¬wych celów badawczych, które postawił sobie zespół , stało się poszuki¬wanie odpowiedzi na pytanie: czy i o ile kształtowanie się świadomości społecznej: narodowej, wyznaniowej, zawodowej, obywatelskiej itd. na ziemiach polskich – w dwu segmentach społeczeństwa: kobiecym i męskim - charakteryzuje się odmiennością form i specyfiką mechanizmów?
Poczynając od roku 1989 zespół organizuje serię konferencji naukowych, obejmujących stopniowo – w miarę rozwijanych prac badawczych - obszary najwyraźniej zaznaczającej się kobiecej obecności. W latach 1989-2002 odbyło się osiem takich spotkań. Debaty koncentrowały się głównie wokół następujących obszarów i form życia społecznego: rodzina i gospodarstwo domowe; edukacja; aktywność zawodowa i kultura pracy; życie publiczne/społeczno-polityczne; twórczość intelektualna i artystyczna; kultura życia codziennego; kultura czasu wolnego; kultura i seksualność (modele małżeństwa i związki nieformalne, wychowanie seksualne, przemiany obyczaju, relacje homoseksualne w opinii publicznej).
Konferencje te stały się punktem wyjścia dla zapoczątkowanej w 1990 r. seryjnej publikacji studiów, poświęconych obecności kobiet w kolejnych dziedzinach życia społecznego, ze szczególnym uwzględnieniem ich roli kulturotwórczej (do 2004 r. włącznie wyszło osiem tomów w dziewięciu woluminach)1.
Wśród tematów podejmowanych przez zespół większość wymagała pionierskich poszukiwań źródłowych. Dla niejednego historyka XIX i XX w. w Instytucie Historycznym UW stało się to ważnym impulsem dla uwzględnienia nowej problematyki w badaniach własnych oraz dla pojawienia się wielu nowych tematów na seminariach.
Jednym z najważniejszych wątków badawczych, stale obecnym w opracowaniach i debatach Zespołu są zmiany pozycji kobiety w rodzinie w kontekście przeobra¬żeń zarówno samej rodziny, jak i - hierarchii społecznych. Stało się to możliwe dzięki wzrastającemu w Polsce w ostatnich dziesięcioleciach zainteresowaniu tą problematyką wśród historyków również w naszym Instytucie w kilku seminariach nowożytnych i dziewiętnastowiecznych. Rodziną preindustrialną zainteresował się Andrzej Wyrobisz i niektórzy uczestnicy jego seminarium, jak również seminaria Antoniego Mączaka2 a później także Andrzeja Karpińskiego. Natomiast przemiany rodziny miejskiej w dobie industrializacji na przełomie XIX i XX wieku stały się tematem wieloletnich poszukiwań badawczych Anny Żarnowskiej3 i jej seminarzystów4. Tematyka ta ostatnio zaczęła pojawiać się także w pracach seminarium Marii Nietykszy, poświęconego urbanizacji ziem polskich i jej społecznym skutkom (na przełomie wieków XIX i XX). Te indywidualne badania korelują z programem badawczym naszego Zespołu, którego osiągnięcia naukowe są wysoko cenione w ogólnokrajowym środowisku historycznym. Znajduje to odbicie podczas kolejnych zjazdów historyków polskich. I tak w 1994 roku dzieje rodziny, jej struktury i kultury życia rodzinnego stały się przedmiotem debaty na ogólnopolskim zjeździe w Gdańsku. Przemianom rodziny i roli w niej kobiety w szerokim przekroju czasowym (od czasów nowożytnych do II wojny światowej) poświęcone zostało specjalne sympozjum. Ze środowiska naukowego Instytutu Historycznego wyszła inspiracja tej debaty, stąd też wywodziła się większość referen¬tów (Andrzej Wyrobisz, Maria Nietyksza, Michał Kopczyński, Andrzej Szwarc, Anna Żarnowska) i dyskutantów, z licznym udziałem współpracowników naszego zespołu, w tym doktorantów wspomnianych seminariów5.
Było to dodatkowym impulsem dla dalszych prac nad historią społeczną w naszym środowisku. Obserwacja przeobrażeń rodziny, jej struktury i funkcji oraz zachodzących w jej ramach przesunięć w podziale pracy ma podstawowe znaczenie dla studiów nad przemianami tradycyjnych ról kobiecych w procesie społecznej modernizacji. Zjawiska te znalazły wyraz w pracach i publikacjach zespołu, w których szczególnie w ostatnim pięcioleciu - po raz pierwszy w naszej historiografii próbuje się spojrzeć na ewolucję wspólnoty rodzinnej z perspektywy kultury życia codziennego i kulturotwórczej działalności kobiety. Pole obserwacji ulega rozszerzeniu na przemiany norm i rytuałów współżycia rodziny, wzorców codziennej konsumpcji i estetyki - "domu"/przestrzeni mieszkalnej, funkcjonowania gospodarstwa domowego6 a także - na przemiany wzorów zachowań w codziennych kontaktach nie tylko w rodzinie, ale także w miejscu pracy i w czasie wolnym .
Dopiero rozpatrywanie tych zjawisk z perspektywy przekształceń szeroko pojmowanej cywilizacji wielkomiejskiej pozwala na docenienie skali i tempa tych przemian. Prowadzą ku temu przede wszystkim studia nad formowaniem się nowych wzorców społecznych ról kobiet i nad rozwojem ich aspiracji życiowych w otoczeniu miejskim (kontakt z nowoczesną cywilizacją, z rozszerzającym się rynkiem pracy i rozbudowującą sferą życia publicznego, z nowoczesną organizacją czasu wolnego, rozrywki i wypoczynku; przyspieszenie komunikacji społecznej, powstawanie popularnej kultury środków masowego przekazu i td.).
Studia takie prowadzi coraz liczniejsze grono historyków w Instytucie Historycznym UW. W ostatnich latach rozszerzające się badania nad przemianami społeczno-kulturowymi towarzyszącymi nowoczesnej urbanizacji na ziemiach polskich wzbogacone zostały o nowe wątki: jak np. zjawiska tzw. marginesu społecznego i zagrożeń ekologicznych związanych z miastem (wcześniejsze opracowanie Małgorzaty Karpińskiej o ludziach społecznego marginesu w Warszawie początków XIX w .,aktualnie prowadzone studia Jolanty Sikorskiej-Kuleszy nad prostytucją i Marka Olkuśnika, poświęcone "ucieczce z miasta"). Na bardzo ważne i słabo dotąd obserwowane pole badań wchodzi Jolanta Żyndul, podejmując studia nad procesami integracji wielokulturowej zbiorowości mieszkańców wielkiego miasta przemysłowego - Łodzi w XIX i pierwszej połowie wieku XX, obserwując je m.in. na przykładzie doborów małżeńs¬kich i życia rodzinnego.
Postęp badań nad tymi nowymi zjawiskami stworzył sprzyjające warunki dla rozwinięcia się w ostatnim dziesię¬cioleciu studiów nad wpływem miasta i cywilizacji miejskiej na przemiany strukturalne i kulturowe zachodzące wewnątrz społeczności miejskiej jako całości, a także na kształtowanie się nowego statusu społecznego kobiety. Tematyka miejska (ze szczególnym uwzględnieniem Warszawy) w mniejszym lub większym zakresie była i jest stale obecna w pracach powstających na seminariach I. Ihnatowicza, J. Łukasiewicza, A. Żarnowskiej, M. Nietykszy, A. Szwarca.
Nowe impulsy wiążą się z rozszerzaniem obszaru badawczego na społeczno-kulturowe aspekty dziewiętnastowiecznej urbanizacji na ziemiach polskich oraz z dążeniem zespołu do wychodzenia poza ograniczające perspektywę badawczą ramy życia elit do kultury życia codzienne¬go szerszych kręgów mieszkań¬ców miast. Ten¬dencje te ujawniają studia A. Żarnowskiej nad procesem przystosowywania się przybyszów ze wsi do życia w mieście oraz nad kulturą życia codziennego, kulturą pracy i czasu wolnego w Warszawie na przełomie XIX/XX wieku, jak opracowanie Marii Nie¬tykszy poświęcone szansom pracy zarobkowej kobiet w warunkach wielkomiejskiej Warszawy przełomu wieków; podobną perspektywę badawczą przyjmuje również Andrzej Szwarc w swych szkicach poświęconych kobietom w środowisku inteligencji w miastach prowincjonalnych w drugiej połowie XIX w.7 Zbliżony kierunek badań prezentuje również kilka aktualnie powstających rozpraw doktorskich. Trzeba tu wymienić przede wszystkim ukończoną już rozprawę Agnieszki Janiak-Jasińskiej o środowiskach pracowników biurowych i handlowych w Królestwie Polskim na początku XX wieku (powstałą na seminarium Anny Żarnowskiej) i pracę doktorską Marka Olkuśnika na temat początków masowej turystyki i wypoczynku letniego (na seminarium Marii Nietykszy). Rozwijają one rozmaite wątki oddziaływania cywilizacji wielkiego miasta na egzystencję i kulturę życia codziennego jego mieszkańców w końcu XIX i w XX wieku.
Nowe tendencje w badaniach nad dziejami miast na przełomie XIX/XX w znalazły również odbicie podczas kilku konferencji zorganizowanych w latach dziewięćdziesiątych przez Komisję Historii Miast (powołaną przez Ogólnopolski Komitet Nauk Historycznych), m.in. dzięki zaangażowaniu specjalistów historii społecznej z Instytutu Histyrycznego Uniwersytetu Warszawskiego (przede wszystkim - Marii Nietykszy oraz Anny Żarnowskiej, Andrzeja Szwarca, Agnieszki Janiak-Jasińskiej)8.
Pionierski charakter miały zainicjowane przez nasz zespół studia nad obecnością kobiet w nowoczesnym życiu politycznym i jego strukturach 9. Dotyczyły one nie tyle wybitniejszych jednostek co postaw zbiorowych, nieraz trudnych do rozpoznania ze względu na niedostatek źródeł. Dały zatem impuls dla analitycznych badań nad społecznym zapleczem życia politycznego, jego zasięgiem, motywacjami aktywnego w nim uczestniczenia, przemianami form zaangażowania politycznego (w tym przede wszystkim stosunku do struktur władzy). Wątki te porównawczo na przykładzie Wielkiej Brytanii i Niemiec podejmuje w przygotowywanej rozprawie doktorskiej Adrian Zandberg (z seminarium Anny Żarnowskiej). Zjawiska te, obserwowane w szerszych przekrojach społecznych, na różnych szczeblach społecznej hierarchii a więc w gruncie rzeczy studia nad kulturą polityczną społeczeństwa - stanowić mogą istotny czynnik integrujący wysiłki badawcze historyków dziejów najnowszych. Stwarzają bowiem szansę zbudowania pomostu między wąsko pojmowaną historią polityczną/historią "klasy rządzącej" a szeroko definiowaną historią społeczno-kulturową. Dziś - u progu wieku XXI - w tym kierunku idą w naszym Instytucie tylko nieliczne seminaria, zajmujące się dziejami najnowszymi. Tematy bliskie studiom nad kulturą polityczną pojawiają się zatem na seminariach Andrzeja Chojnowskiego, Leszka Jaśkiewicza, Włodzimierza Borodzieja, Romualda Turkowskiego, a przede wszystkim na seminarium Marcina Kuli. W kręgu tego ostatniego wyróżnić trzeba jako najbliższe historii społecznej studia Marcina Zaremby nad przemianami myślenia i wyobrażeń politycznych nie tylko wśród elit, ale także w szerszych kręgach społeczeństwa oraz nad ewolucją postaw wobec społecznych zagrożeń (m.in. ekologicznych) w epoce PRL. Niestety, także w kręgu tych ostatnich seminariów w naszym Instytucie, w przeciwieństwie do niektórych innych ośrodków badawczych niezmiernie rzadko stawiane jest pytanie: jak płeć wpływa na zjawiska społecznego zaangażowania politycznego? Wydaje się jednak, że i na tym polu ujawniła się inspirująca rola Zespołu i jego publikacji przyczyniając się do wzrostu popularności tej problematyki w pracach doktorskich 9, jak i na seminariach magisterskich 10.
Do tematów często przewijających się w dyskusjach i publikacjach zespołu, stale powracających w różnorodnych kontekstach, należy sprawa pracy zarobkowej i zawodowej kobiet jako jeden z najistotniejszych czynników decydujących o ewolucji społecznego statusu kobiety w XIX i XX wieku. Rozwijane przez nas od początku lat dziewięćdziesiątych studia nad dostępem kobiet do oświaty i publikacje na ten temat próbują akcentować kulturowy/obyczajowy wymiar procesu zawodowego uaktywniania się kobiet na przełomie XIX i XX wieku. Przyczyniło się to niewątpliwie do rozbudzenia zainteresowań badawczych dla takich zjawisk jak rozszerzania się ich aspiracji kształceniowych i zawodowych, ich wejścia na rynek pracy umysłowej, motywów ich dążeń do uzyskania wykształcenia wyższego, szans uprawiania wolnych zawodów, karier naukowych itp. Zjawiska te zaczęły być doceniane zarówno jako element procesu demokratyzowania się społeczeństwa i kształtowania się postaw obywatelskich, jak i jako czynnik wpływający na zachwianie się tradycyjnego podziału społecznych ról na kobiece i męskie. Znajduje to odbicie w pracach Grażyny Szelągowskiej, która z duża kompetencja zajmuje się społeczeństwami krajów skandynawskich oraz we wspomnianej wyżej rozprawie doktorskiej Adriana Zandberga.
Tak więc w większości inicjowanych przez nasz zespół wątków badawczych odkrywane są dotąd zupełnie przez historyków niedoceniane obszary społecznej aktywności nie ograniczone wyłącznie do kobiet. Zdecydowanie pionierski charakter mają inspirowane przez zespół badania nad kulturą czasu wolnego, uwzględniające kobiecą specyfikę tego fenomenu. Znajdują one istotne oparcie w powstających w Instytucie Historycznym pracach magisterskich, a przede wszystkim doktorskich (zwłaszcza M. Olkuśnika, A. Janiak- Jasińskiej, P. Sowińskiego) we wspominanych już wyżej seminariach M. Nietykszy, A. Żarnowskiej, M. Kuli, jak również we wspólnym seminarium Tadeusza Cegielskiego i Grażyny Szelągowskiej, poświęconym filmowi jako elementowi kultury masowej w dwudziestowiecznej Polsce.
Kolejny temat, który w ostatnich latach skupia uwagę badaczy, biorących udział w debatach i studiach inicjowanych przez nasz zespół, nie ma niemal żadnych antecedencji w dotychczas prowadzonych w Polsce studiach historycznych. Chodzi o kompleks zjawisk wyznaczających społeczno-kulturową przestrzeń seksualności oraz przemiany obyczajowości, które towarzyszą modernizowaniu się społeczeństwa w drugiej połowie XIX i w wieku XX. Badania obejmują ewolucję norm doborów małżeńskich i modeli małżeństwa oraz wzorów relacji między małżonkami, sprawy wychowania seksualnego, jak również przemiany obyczajowe w relacjach wzajemnych między kobietami i mężczyznami zarówno w sferze prywatnej, jak i w przestrzeni życia publicznego.
Jak można sądzić z perspektywy kilkunastu lat, omówiona tu szerzej zespołowa inicjatywa badawcza w dziedzinie historii społecznej, wyrastająca ze społecznej historii kobiet, ode¬grała i odgrywa w życiu naukowym Instytutu Historycznego (w szczególności w dziedzinie historii XIX i XX w.) istotną rolę. Wywołując nowe pytania badawcze i wskazując możliwości wykorzystywania przez historyka nowych źródeł, rozszerzając pole obserwacji historycznej ożywiono zainteresowania dla szeroko rozumianych dziejów społeczeństwa, dla dziejów kultury życia prywatnego i codziennego. Prace naszego zespołu rozwijały się intensywnie, stopniowo nabierając rozmachu. Wspierane finansowo przez Komitet Badań Naukowych przyciągały do współpracy coraz szersze grono badaczy z uniwersytetów i innych ośrodków badawczych tak z kraju 11, jak i z zagranicy 12. W naszym Instytucie stały się impulsem i bardzo ważnym "polem doświadczalnym" dla prób integrowania zamierzeń naukowych niemałej grupy starszych, ale przede wszystkim młodszych badaczy, należących do różnych wyspecjalizowanych kręgów związanych z dawnymi i nowymi seminariami. Można sądzić, że wszystkie te inicjatywy (sesje naukowe, dyskusje, publikacje) wpłynęły także na ożywienie zainteresowań studiującej młodzieży dla szeroko pojętej historii społeczeństwa i kultury. Świadczy o tym m.in. rosnąca popularność wśród studentów zainicjowanych w naszym Instytucie w roku akademickim.2001/2002 zajęć specjalistycznych pod nazwą. ”Historia społeczna - społeczeństwa w dobie przemian. Społeczno-gospodarcze i kulturowe aspekty modernizacji - wiek XIX i XX". Całkiem niedawno grono studentów utworzyło także w ramach istniejącego od lat Studenckiego Koła Naukowego Historyków grupę zajmująca się historią społeczną. W polu jego zainteresowań znalazły się problemy zbiorowej pamięci i jej pokoleniowych uwarunkowań.
Kolejne konferencje oraz seria wydawnicza stworzyły w latach 1990-2003 niezbyt częstą w Instytucie Historycznym szansę przedstawiania "na gorąco" wyników swoich prac badawczych niemałej – około 25-osobowej - grupie pracowników naukowych i doktorantów. Znaczną część z nich wspomniana seria studiów (firmowana przez Instytut) zachęciła do publikowania częściowych wyników aktualnie prowadzo¬nych badań, wielu najmłodszym umożliwiła i umożliwia debiuty w druku. Wśród referentów dużą rolę odgrywają bowiem zawsze młodzi badacze (przede wszystkim autorzy prac doktorskich) z naszego Instytutu oraz Instytutu Historii PAN, ale także uniwersytetach ośrodków pozawarszawskich. Trzeba bowiem dodać, ze zainicjowane przed laty w Instytu¬cie Historycznym UW prace zespołowe nad prze¬mianami społecznej pozycji kobiet w Polsce w XIX i XX wieku spotykały się z zaintere¬sowaniem i rosnącym poparciem także w wielu innych środo¬wiskach historycz¬nych. Świadczy o tym m.in. rozszerzający się w tych latach krąg referentów i uczestników konferencji organizowanych w naszym Ins¬tytucie a poświeconych tej tematyce, jak również - autorów studiów publikowanych w serii "Kobieta i ..."
Nadal współtwórcami tych inicjatyw i współpracownikami naszego zespołu bywają nie tylko historycy, ale także specjaliści dziedzin pokrewnych (historii sztuki, historii oświaty, antropolo¬gii kulturowej, socjologii, polityki społecznej, etnografii, historii medycyny itd.), związani zarówno z krajowymi, jak i zagranicznymi uniwersytetami, różnymi instytutami PAN, z takimi placówkami jak działające w Warszawie Żydowski Instytut Historyczny i Niemiec¬ki Instytut Historyczny. Nasza publikacja ośmiotomowej dotąd serii studiów, (tom dziewiąty został już oddany do druku) również doczekała się wielu życzliwych ocen nie tylko w kraju, ale i zagranicą 13. Niektóre z zamieszczonych w niej studiów i szkiców zostały przedrukowane w wersji angielskiej i niemieckiej 14.
Ważnym sygnałem popularności oraz wspierania naszych inicjatyw przez szerszą opinię historyków w kraju są specjalne sympozja poświęcone problematyce bliskiej społecznej historii kobiet na kolejnych Pow¬szechnych Zjazdach Historyków Polskich w Gdańsku (1994), Wrocławiu (1998) i w Krakowie (2004). W 1996 r. przy Polskim Komitecie Nauk Historycznych powstała Komisja Historii Kobiet, której przewodnicząca (prof. Anna Żarnowska) i członkowie w większości są aktywnymi współpracownikami naszego zespołu w Instytucie Historycznym UW. Skądinąd tematy referatów wygłaszanych na posiedzeniach Komisji, która spotyka się przynajmniej dwa razy w roku, dobierane są w ten sposób, aby nie powielać problematyki nad która aktualnie pracuje zespół.
W roku 2000 w związku z pracami nad regulaminem Instytutu Historycznego UW powołana wówczas przez Radę Naukową Instytutu Komisja pod przewodnictwem prof. Antoniego Mączaka przygotowała wniosek o formalne zatwierdzenie przez Senat Uniwersytetu Warszawskiego (zgodnie z nowym statutem UW) działającego w IH Zespołu Badawczego Historii Społecznej Polski XIX i XX Wieku. Jego ostateczne powołanie przez Senat nastąpiło jednak dopiero 22 września 2004. Informację o bieżących pracach i aktualnych planach zespołu a także o aktywności dydaktycznej jego członków można znaleźć na stronie internetowej Instytutu (ihuw.pl).
Przypisy
1) W latach 1990-2004 opublikowano osiem tomów zbiorowych studiów pod red. Anny Żarnowskiej i Andrzeja Szwarca: I - Kobieta i społeczeństwo na ziemiach polskich w XIX wieku (I wyd. Warszawa 1990, II wyd. Warszawa 1995, s.189 (tom ten, podobnie jak niemal wszystkie następne, ukazał się w Wydawnictwie DiG); II - Kobieta i edukacja na ziemiach polskich w XIX i XX wieku”(część 1-2), I wyd. Warszawa 1992, II wyd. Warszawa 1995, s.260+200; III - Kobieta i świat polityki część 1: Polska na tle porównawczym w XIX i w początkach XX wieku, Warszawa 1994, s.357 oraz część 2: W niepodległej Polsce 1918-1939 pod red. A. Żarnowskiej, A. Szwarca i A. Chojnowskiego, Warszawa 1996 , s.232 (Wydawnictwo. Sejmowe); IV - Kobieta i kultura. Kobiety wśród twórców kultury intelektualnej i artystycznej w dobie rozbiorów i w niepodległym państwie polskim, Warszawa 1996, s.315; V - Kobieta i kultura życia codziennego. Wiek XIX i XX, Warszawa 1997, s.454; VI - Kobieta i praca. Wiek XIX-XX, Warszawa 2000, s.399;
VII - Kobieta i kultura czasu wolnego, Warszawa 2001, s.556; VIII- Kobieta i małżeństwo. Społeczno-kulturowe aspekty seksualności. Wiek XIX i XX, Warszawa 2004, s. 518.
Poza serią opublikowany został również oddzielny tom studiów wykorzystujący dotychczasowy dorobek badawczy współpracowników Zespołu, poświęcony wielu aspektom społeczno-kulturowej sytuacji kobiet w Polsce międzywojennej pt. Równe prawa i nierówne szanse. Kobiety w Polsce międzywojennej. Zbiór studiów pod red. A. Żarnowskiej i A. Szwarca, Warszawa 2000, s.350.
Dziełem członków i współpracowników zespołu jest także w znacznej mierze zbiór 46 studiów i szkiców pt. Społeczeństwo w dobie przemian. Wiek XIX i XX. Księga jubileuszowa Anny Żarnowskiej, Warszawa 2003, s. 491.
2) Vide A. Wyrobisz, Rodzina w mieście doby przedprzemysłowej a życie gospodarcze. Przegląd badań i problemów, "Przegląd Historycz¬ny" t. LXXVII, 1986, z.2; M. Kopczyński, Studia nad rodziną chłopską w Koronie w XVII-XVIII wieku, Warszawa 1998, s.208.
3) A.Żarnowska, Kobieta w rodzinie robotniczej. Królestwo Polskie u schyłku XIX i na początku XX w., [ w:] Kobieta i społeczeń¬stwo na ziemiach polskich w XIX w. s.174-188; vide również eadem: Modele rodziny i pozycja w niej kobiety w uprzemys¬ławiającym się mieście na przełomie XIX/XX wieku. Tradycja i moderni¬zacja, (w:) Przemiany społeczne a model rodziny Pamiętnik XV Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich (Gdańsk,¬1994), t.II, s.47-56;
Przemiany statusu społecznego kobiety i rodziny w dobie industria¬lizacji. Badania polskie lat ostatnich,¬ (w:) Meta¬mor¬fozy społeczne. Badania nad dziejami społeczeństwa polskiego XIX i XX wieku, pod red. Janusza Żarnowskiego, Warszawa 1997, s.59-108); Kobieta w przestrzeni miejskiej w dobie nowoczesnej urbanizacji. Miasto i szanse awansu kulturalnego kobiety na przełomie XIX/XX w., (w:) Przełomy w historii. Pamiętnik XVI Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich (Wrocław 1999) t. III, cz.4, Toruń 2001, s.327-340.
4) W tym seminarium powstały m.in.: rozprawa doktorska Andrzeja Sta¬warza, poświęcona w dużej mierze studiom nad małżeństwem i rodziną robotniczą (cf..: Żyrardów - narodziny społeczności (1830-1870), Warszawa-Żyrardów 1985, s.208); monografia Marioli Siennic¬kiej-Kondrac¬kiej :Rodzi¬na burżuazji warszawskiej i jej obyczaj. Druga połowa XIX i początek XX wieku (Warszawa 1998,ss.134) oraz studia Katarzyny Sierako¬wskiej nad dziejami nowoczes¬nego ruchu na rzecz równo¬uprawnienia kobiet w Królestwie Polskim i następnie - nad rodziną inteligencką w Polsce międzywojennej (Wzory a rzeczywis¬tość. Wielkomiejska rodzina inte¬ligencka w Polsce w okresie międzywojen¬nym- rozprawa doktor¬ska, obroniona w IH PAN - Warszawa 2002).
5) Vide Prze¬miany społeczne a model rodziny. Materiały sympozjum VI zorganizo¬wanego przez prof. Annę Żarnowską, [ w:] Pamiętnik XV Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich t. II [Toruń 1995], s.111.
W 1995 r. próba analizy dorobku polskich badań nad rodziną epoki nowożytnej i najnowszej została przedstawiona na międzyna¬rodowym forum - na V Światowym Kongresie Studiów nad Europą Centralną i Środkową (The V World Congress for Central and East European Studies) (vide A.Żarnowska, Social change, women, and the family in the era of industrialisati¬on: recent Polish re¬search, "Journal of Family History", t. XXII, 1997, nr.2, s.191-203).
6) Cf. zbiory studiów : Ko¬bieta i kultura życia codzien¬nego… oraz Kobieta i kultura czasu wolnego… w opisanej w przypisie 1 serii studiów pod red. A. Żarnowskiej i A. Szwarca, jak również wydaną poza serią (pod tą samą redakcją naukową) pracę zbiorową pt. Równe prawa i nierówne szanse. Kobiety w Polsce międzywo¬jennej, ¬Warszawa 2000.
W tych tomach vide zwłaszcza. szkice autorów związanych z naszym Instytutem, np. A.¬ Żar¬nowska, Codzien¬ność i kultura: w kręgu rodziny i wśród innych,¬ (w:) Ko¬bieta i kultura życia codziennego, ¬ s.17-30; K. Sierakowska, Matka i dziecko w życiu codziennym rodziny inteligenc¬kiej w Polsce międzywojennej - wzorce stare i nowe, ibidem, s.103-114; A. Janiak-Jasińska, Kobieta jako adresat ogłoszeń prasowych w Królestwie Polskim na początku XX wieku, ibidem, s.171-180; eadem, Unowocześ¬nianie gospo¬darstwa domowego i wyposażen¬ie mieszkań, [w:] Równe prawa i nierówne szanse. Kobiety w Polsce międzywojennej, op.cit., s.189-208.
7) Vide m.in. A. Żarnow¬ska, Wychodźcy ze wsi w mieście przemysło¬wym (Króle¬stwo Polskie na przełomie XIX i XX w.), (w:) Z dziejów wsi w XIX w., £ódź 1992 s.133-150; eadem, Robotnicy i miasto …, (w:) Miasto i kultura polska doby przemysłowej, pod red. H. Imbs, t. II Wrocław 1993, s.61-74;eadem, Kultura czasu wolnego w przestrze¬ni wielkomiejskiej - kobiety w środowisku robotniczym XIX-XX w., (w:) Kobieta i kultura czasu wolnego…, s.165-180;
M. Nietyksza, Przemiany aktywności zawodowej kobiet. War¬szawa na przełomie XIX/XX w., (w:) ¬Kobieta i społeczeństwo…, s.99-114; A. Szwarc, Kobiety w środowisku inteligenc¬kim prowincjonal¬nego miasta po powstaniu styczniowym 1863 (Króles¬two Polskie), (w:) Przełomy w historii. Pamiętnik XVI Powszech¬nego Zjazdu History¬ków (Wrocław 15-18 września 1999) t. III, cz.4, Toruń 2001, s.295-301.
8) Vide np. Wspólnoty lokalne i środowis¬kowe w miastach i miastecz¬kach ziem polskich pod zaborami i po odzy¬skaniu niepodleg¬łości, pod red. M. Nietykszy, Toruń 1998 (ibidem m.in. A. Żarnowska, Wspólnoty lokal¬ne i środowiskowe w miastach i miasteczkach ziem polskich pod zabo¬rami i po odzyskaniu niepodleg¬łości: tradycyjne czy nowoczesne? (s.3-22); A.Szwarc, Inteligencja w mieście gubernialnym Królestwa Polskiego po powstaniu stycznio¬wym. Przykład Kalisza (s.211-222).
9) Kobieta i świat polityki…cz.1, s.357 oraz cz.2 - W niepodleg¬łej Polsce 1918-1939, Warszawa 1996,s.232. W tym m.in. A. Żarnowska, Prywatna sfera życia rodzinnego i zewnętrzny świat życia publicznego (cz.1, s.5-28) oraz M. Nietyksza, Tradycyjne i nowe formy aktywnoś¬ci publi¬czne¬j kobiet w warunkach zaborów, (cz.1, s.¬83-98); T. Nałęcz, Kobiety w walce o niepodległość w czasie pierwszej wojny światowe, (cz.1, s.73-82).
Tematyce tej poświęcono kilka szkiców autorów związanych z Instytutem, w wydanym także pod jego firmą zbiorowym opracowaniu Równe prawa i nierówne szanse. Kobiety w Polsce między¬wojennej (pod red .A. Żarno¬wskiej i A. Szwarca, Warszawa 2000). Wśród nich wymienić trzeba przede wszystkim artykuł Andrzeja Chojnows¬kiego, autora syntetycznego szkicu Aktywność kobiet w życiu politycznym [II RP”, (s.37-48); był on także współtwórcą tomu Kobieta i świat polityki. W niepodległej Polsce 1918-1939" oraz patronuje tej tema¬tyce na swoim seminarium.
10) W seminarium Anny Żarnows¬kiej przygotowywana jest rozprawa Ma¬rioli Kondrackiej o polskich parlamenta¬rzystkach w II Rzeczypos¬politej (vide M. Kondracka, Parlamentarzystki w Sejmie Ustawodawczym - między porozumieniem a niezgodą, (w:) Społeczeństwo w dobie prze¬mian. Wiek XIX i XX, Warszawa 2003, s.161-168). Nie bez inspiracji naszego zespołu omawiane zjawiska doczekały się już pierw¬szych rozpraw doktors¬kich także poza Warszawą: Dobrochny Kałwy z seminarium prof. Andrze¬ja Chwalby w Krakowie (Ko¬bieta aktywna w Polsce międzywojennej. Dylematy środowisk kobie¬cych, Kraków 2001, s.178); Joanny Eufrat z seminari¬um prof. Teresy Kulak na Uniwersyte¬cie Wrocławs¬kim (Kobiety w kręgu lewicy niepod¬ległoś¬cio¬wej. Od Ligi Kobiet Pogotowia Wojennego do Ochotni¬czej Legii Kobiet: 1908-1918/1919, ¬Toruń 2001, s.374), Marty Sikors¬kiej-Kowalskiej z seminarium prof. Stefana Pytlasa w £odzi "Wizerunek ¬kobiety łódzkiej przełomu XIX i XX wieku, £ódź 2001, s.224).
11) Do ośrodków, których przedstawiciele biorą udział w realizacji zainicjo¬wane¬go w Warszawie zespołowego projektu badaw¬czego należą Uniwersytety: Rzeszowski, Jagielloński, Gdański, £ódzki, Poznański, Wrocławski, Białostocki a także Śląski oraz Akademia Świętokrzyska i Podlaska. Do grona związanych z tymi ośrodkami badaczy najaktyw¬niej wspierających projekt swoimi badaniami zaliczają się: Jadwiga Hoff, Regina Renz, ¬Roman Wapiński, Tadeusz Stegner, Zofia Chyra-Rolicz, Andrzej Walaszek, Urszula Perkowska, Wiesław Caban, Michał Śliwa, Andrzej Chwalba, Helena Brodo¬wska, Paweł Samuś, Witold Molik, Teresa Kulak. Wszyscy wymienieni są współautorami tomów opisanych w przypisie 1.
12) Zespół nawiązał i rozwija współpracę z history¬kami w Niem¬iec: Bianka Pietrow-Ennker (Uniwersität Konstanz), Rudolf Jaworski, Dietlind Hüchtker, Natali Stegmann i z Niemieckiego Instytutu Historycznego w Warszawie (Rex Rexheuser, Sophia Kemlein, Ute Caumanns, Claudia Kraft oraz z USA: Robert Blobaum (West Wirginia Universi¬ty), Małgorza¬ta Fidelis (Stanford University), Barbara Novak, Christine Mc Guire, jak również z Czech: Paula Vošahli¬kova z Pragi. Wszyscy uczestniczyli w wielu naszych konferencjach jako referenci i dysku¬tanci, a większość z nich ma swój autorski udział w naszych publikac¬jach.
13) Wysoka lokata w rankingu projektów badawczych wspieranych przez Komitet Badań Naukowych, liczne recenzje, m.in. w krakowskiej "Historyce", w „Acta Poloniae Historia”, w "Roczniku Białostockim", w amerykańskim "Journal of Womens' History"/2001/ i in.
14) Vide studia M. Nietykszy i A. Żarnowskiej w: Women in Polish Society, red. R. Jaworski, B. Pietrow-Ennker, New York 1992, s.143-162 i 163-176 oraz angielskojęzyczne wersje zamieszczonych w serii Kobieta i… studiów A. Szwarca (1995), A. Żarnowskiej (1995 i 1996), T. Kizwalte¬ra (1996); opublikowane w "Acta Poloniae Historica" - tomy LXXI ("18th International Cogress of Historical Sciences - Montreal 1995"), LXXIV ("Gender Studies") i LXXXVI.
Vide także: A. Żarnowska, Family and Public Life: barriers and interpenetration: women in Poland at the turn of the century, Women's History Review t. V, 1996 nr 4, s.469-486; eadem, Women's Paticipation in Inter-War Poland: Opportunities and Limitations, ibidem, 2004; eadem, Frauenarbeit und berufliche Aspirationen der Frauen im Laufe des Industrialisierungs-prozesses am Beispiel Polens an der Wende vom 19. zum 20.Jahrhundert, (w:) Arbeit: Geschichte - Gegen¬wart - Zukunft, hrsg.von J.Ehmer, H.Grebing, P.Gutschner, Leipzig 2002, s.69-84 .
W druku znajduje się publikacja Anny Żarnowskiej pt. Workers, Women, and Social Change in Poland, 1870-1939, (Ashgate, Aldershot /UK/ 2004 ss.320).
POST SCRIPTUM.
Na drukowany dorobek Zespołu Badawczego Historii Społecznej, współtworzony lub inspirowany w ogromnej mierze przez Annę Żarnowską, w latach 2005-2023 złożyły się m. in. następujące prace:
Kobieta i rewolucja obyczajowa. Społeczno-kulturowe aspekty seksualności. Wiek XIX i XX. t. IX, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 2006;
Działaczki społeczne, feministki, obywatelki... Samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich do 1918 roku (na tle porównawczym), Warszawa 2008;
Działaczki społeczne, feministki, obywatelki... Samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich po 1918 roku (na tle porównawczym), Warszawa 2009;
A. Żarnowska, Kobieta i rodzina w przestrzeni wielkomiejskiej na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, Warszawa 2013.