Zespół Badawczy Historii Społecznej Polski XIX i XX wieku
Strona domowa Zespołu
Geneza i historia Zespołu Badawczego Historii Społecznej Polski XIX i XX wieku.
Czym zajmuje się Zespół Badawczy Historii Społecznej Polski XIX i XX Wieku?
Formalnie rzecz biorąc Zespól został powołany do życia uchwałą Senatu Uniwersytetu Warszawskiego z 22 września 2004 r., w rzeczywistości jednak istniał już od dawna (zob. ---- Geneza i historia Zespołu). Jego założycielką była prof. dr Anna Żarnowska (1931-2007); po niej kierowaniem tym przedsięwzięciem zajął się prof. dr Andrzej Szwarc. Jako kilkunastoosobowa grupa pracowników i doktorantów Instytutu Historycznego UW pragniemy kontynuować prace badawcze nad historią przeobrażeń społeczno-kulturowych na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, zwłaszcza nad procesami modernizacji i kształtowaniem się nowoczesnego społeczeństwa przemysłowego w okresie zaborów i w Drugiej Rzeczypospolitej, rozszerzając je na lata po II wojnie światowej, z uwzględnieniem przemian społeczno-kulturowych w PRL.
Podobnie jak w poprzednim okresie studia prowadzone przez nasz zespół skupiają się (choć w mniejszym zakresie) na obserwacji wpływu i zależności procesów modernizacyjnych od zmian w podziale ról społecznych związanych z płcią. Uwzględniając metodologiczne inspiracje zachodnioeuropejskich i amerykańskich badań nad historią społeczną i antropologią kulturową oraz gender studies, pragnęlibyśmy szczególnie poddać analizie procesy wyrównywania szans życiowych kobiet i mężczyzn oraz towarzyszące temu przemiany kulturowe, zarówno w życiu prywatnym i rodzinnym, jak i w sferze życia publicznego. Jednym z głównych pół poszukiwań i celów badawczych są efekty kształtowania się nowoczesnego rynku pracy i nowoczesnych form organizacji życia społecznego i ich wpływ na powstawanie nowych ról społecznych kobiet, w miarę zwiększania zasięgu i podwyższania poziomu wykształcenia. Obserwacją badawczą objęte są także skutki profesjonalizacji społeczeństwa i przemiany standardów jego egzystencji.
Stopniowo w poszukiwaniach naukowych uczestników Zespołu coraz większej wagi nabierały kulturowe aspekty przesunięć w społecznym podziale pracy, wyznaczanym przez płeć (jak przeobrażenia kultury pracy i czasu wolnego, kultury życia codziennego – z uwzględnieniem demokratyzującego oddziaływania przestrzeni nowoczesnego miasta i rodzącej się kultury popularnej, operującej środkami masowego przekazu). Czynniki te wymagają starannego prześledzenia, ponieważ wywarły istotny wpływ na proces wyrównywania szans awansu kulturowego ponad dystansami społecznymi i barierami płci.
Do podstawowych celów badawczych Zespołu należy zatem: [1] poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o specyfikę form, tempa i mechanizmów kształtowania się świadomości społecznej i narodowej, religijnej, obywatelskiej, zawodowej itd. w kobiecej i męskiej części społeczeństwa, w dobie przyspieszonej jego modernizacji na przełomie XIX i XX wieku, szczególnie zaś rozważenie kwestii, w jakim stopniu modyfikujący wpływ na te procesy mogło mieć poczucie tożsamości płciowej; [2] obserwacja i analiza społeczno-kulturowych konsekwencji nowoczesnej urbanizacji na ziemiach polskich na przełomie XIX/XX wieku (przeobrażenia społeczności miejskich, kształtowanie się miejskiego stylu życia itp.) z naciskiem na perspektywę gender studies; [3] rozszerzenie porównawczych ujęć do badanych zjawisk społeczno-kulturowych, tak w skali ziem polskich/państwa polskiego, jak i w kontekście europejskim.
W ramach comiesięcznych spotkań organizowanych przez Zespół prowadzimy dyskusje nad najnowszymi kierunkami badań w zakresie historii społecznej i antropologii kulturowej w Niemczech, Francji, Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych i Rosji (główne „szkoły” i ich osiągnięcia w ostatnich kilkunastu latach). Analizując aktualne publikacje, pragniemy zwrócić szczególną uwagę na nowe propozycje metodologiczne i możliwości zastosowania ich w naszych badaniach. Dokonujemy także przeglądów osiągnięć historyków społeczeństwa polskiego w ostatnich latach. Prezentowane są również konkretne projekty naukowe , w tym fragmenty przygotowywanych rozpraw doktorskich i habilitacyjnych.
Wśród kontynuowanych i proponowanych przez członków zespołu tematów badawczych znajdują się między innymi:
1. Przemiany modernizacyjne a świadomość społeczna (ocena zmian w różnych grupach, środowiskach i regionach, z uwzględnieniem przynależności pokoleniowej i płciowej. Ziemiaństwo, mieszczaństwo i inteligencja a tradycje szlacheckie w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Przenikanie elementów postszlacheckiej kultury do nowych grup społecznych.
2. Kształtowanie się społecznych i regionalnych auto- i heterostereotypów (wyobrażenia mieszkańców wsi o mieszkańcach miast, inteligencji o robotnikach i chłopach, Galicjan o Wielkopolanach itd.).
3. Wojny i wstrząsy polityczne oraz sytuacje rewolucyjne a procesy społecznej modernizacji na ziemiach polskich (skutki powstania styczniowego, rewolucji 1905 roku, pierwszej i drugiej wojny światowej, itp.).
4. Ruchliwość terytorialna a mobilność społeczna. Migracje, przesiedlenia, podróże i turystyka jako czynniki amalgamacji kulturowej (przełom XIX i XX stulecia).
5. Wspólnoty i stowarzyszenia – przede wszystkim z szerokim uwzględnieniem aspektu gender studies. Rola organizacji politycznych, społecznych i ekonomicznych oraz nieformalnych związków opiniotwórczych (także towarzyskich) w epoce demokratyzacji, urbanizacji i industrializacji (partie polityczne, związki zawodowe, spółdzielnie, stowarzyszenia oświatowe i kulturalne jako czynnik restrukturyzacji i przystosowania społecznego oraz woli uczestnictwa w zmianach i kierowania nimi, jak również ich wpływ na przeobrażenia kultury życia zbiorowego i przemiany obyczajowe). Porównania ziem polskich z Niemcami, Wielką Brytanią i państwami skandynawskimi oraz Rosją.
6. Demograficzne skutki modernizacji. Zwiększenie przyrostu naturalnego, przeciętnej długości życia oraz zmiany parametrów biologicznych ludności ziem polskich (XIX – XX wiek). Przemiany struktury rodziny, podziału ról w rodzinie i kultury życia rodzinnego.
7. Klientelizm w społeczeństwie polskim XIX wieku (porównania między pierwszą i drugą połową stulecia, zestawienia międzyregionalne i międzyzaborowe). Kryzys i trwałość więzi wynikających z pionowej hierarchizacji społeczeństwa. Dawne i nowe formy relacji „patronackich” (pan-sługa a pracodawca-pracobiorca, autorytet przywódcy w tradycyjnych i nowych stronnictwach politycznych, przemiany relacji duchowny – wierni itp.).
8. Życie codzienne poszczególnych grup i środowisk społecznych a postęp techniczny. Przemiany norm, wartości i wzorców obyczajowych w sferze prywatnej i publicznej życia codziennego.
9. Początki i rozwój kultury masowej – jako efektu i czynnika przeobrażeń społecznych. Zmiany stylu życia w wielkich miastach na przełomie XIX i XX wieku. Rola nowych form rozrywki: popularna prasa i wydawnictwa, kino, widowiska sportowe itd. a emancypacja młodzieży, kobiet, uboższych grup społecznych. Nowe wzorce obyczajowe.
10. Kierunki i rezultaty polityki społecznej państw zaborczych, II Rzeczypospolitej i PRL (na międzynarodowym tle porównawczym).
11. Przemoc w krajobrazie społecznym przełomu XIX i XX wieku. Społeczności żydowskie wobec przemocy.
12. Wpływ głodu, śmierci i migracji na zachowania społeczne podczas I wojny światowej
13. Społeczno-kulturowe aspekty palenia tytoniu w XIX i XX wieku.
Oprócz comiesięcznych spotkań naukowych każdego roku odbywają się w Instytucie Historycznym UW jednodniowe seminaria dedykowane pamięci Anny Żarnowskiej, pomyślane jako połączenie refleksji metodologicznej i historiograficznej z nowymi propozycjami badawczymi. Dotychczas odbyło się pięć takich sympozjów, nawiązujących do problematyki, którą zajmowała się ich patronka: 1. "Miasto - przestrzeń i ludzie" (24 IX 2008), "Badania struktur społecznych - wczoraj i dziś" (24 IX 2009), "Rodzina i życie rodzinne jako problem badawczy" (23 IX 2010), "Pamięć zbiorowa w badaniach historycznych" (22 IX 2011), "Życie codzienne i "niecodzienność" w badaniach historycznych" (27 IX 2012). We wrześniu 2013 r. tematem seminarium będą "Koncepcje "portretu zbiorowego" w badaniach historycznych".
Zespół organizuje również konferencje metodologiczne, których problematyka wykracza poza historię XIX i XX w., np. "Badania historyczne nad starością i ludźmi starymi - koncepcje i metody" (23 IV 2009), "Mikrohistoria i historia regionalna" (15 IV 2011).
Członkowie Zespołu uczestniczą w realizacji wieloletniego projektu finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki, którego celem jest wszechstronne przebadanie przemian pozycji ludzi starych w różnych grupach społeczeństwa (m. in. z perspektywy demografii historycznej), analiza form i instytucji opieki oraz polityk społecznych a także rekonstrukcja zmieniających się wizerunków, wyobrażeń i stereotypów starości. W ramach tego projektu odbyły się już dwie konferencje naukowe z udziałem referentów zagranicznych: "Ludzie starzy w rodzinie i społeczeństwie na ziemiach polskich od XVIII do XX wieku (na tle porównawczym). Aspekty demograficzne i kulturowe" (Instytut Historyczny UW, 9-10 II 2012) oraz "Ludzie starzy w rodzinie i społeczeństwie na ziemiach polskich od XVIII do XX wieku (na tle porównawczym). Zmiany oceny wartości i prestiżu starości i młodości w XIX i XX wieku" (Instytut Historyczny UW 30 I - 1 II 2013). Podczas każdej z tych konferencji wygłoszono po ok. 30 referatów; ich rozszerzone wersje są obecnie przygotowywane do publikacji.
Członkowie Zespołu współpracują z ośrodkami i pracownikami naukowymi spoza Uniwersytetu Warszawskiego, zajmującymi się historią społeczną (zwłaszcza z Instytutem Historii PAN, Uniwersytetem Jagiellońskim, Uniwersytetem Adama Mickiewicza, Uniwersytetem Wrocławskim, Uniwersytetem Gdańskim i Uniwersytetem Jana Kochanowskiego w Kielcach).
Istotną częścią naszej działalności jest również wymiana doświadczeń dydaktycznych, wynikających z realizowania bloku tematycznego „Historia społeczna” w Instytucie Historycznym UW (członkowie zespołu prowadzą zajęcia w ramach tego bloku).
W skład Zespołu Badawczego Historii Społecznej Polski XIX i XX Wieku, który jest otwarty dla wszystkich zainteresowanych pracowników i doktorantów Instytutu Historycznego UW, wchodzą obecnie: prof. dr hab. Jerzy Kochanowski, dr hab. Michał Kopczyński, prof. UW, dr hab. Jolanta Sikorska-Kulesza, prof. UW, dr hab. Maria Nietyksza, prof. UW (em.), dr hab. Grażyna Szelągowska, prof. UW, prof. dr hab. Andrzej Szwarc (koordynator), dr Błażej Brzostek, dr Dobrochna Kałwa, dr Agnieszka Janiak-Jasińska, dr Artur Markowski oraz doktoranci: mgr Michał Janik, mgr Jakub Zapała. Stałym współpracownikiem jest dr Katarzyna Sierakowska (IH PAN).